Еңбектің зерттелуі
Соңғы 20 жыл ішінде бұл тарихи туындыға ерекше мән берілді. Ғалымдар еңбектің жазылу тарихы, мазмұны мен тілін зерттеп, оның қазақ тілі мен түркі халықтарының тарихын танудағы маңызын жоғары бағалады. Қадырғали еңбегін зерттегендердің бірі – Шоқан Уәлиханов. Ол бұл еңбекті Әбілғазы мен Шайбани шығармаларынан шынайылық тұрғысынан жоғары қойған. Орыс зерттеушілері Ильминский, Березин және Селяминов-Зернов та еңбектің құндылығын ерекше атап өткен. Қолжазбаның екі нұсқасы белгілі: бірі – Санкт-Петербургте, екіншісі – Қазанда сақталған.
«Шежірелер жинағының» мазмұны
Еңбекте Оғыз хан мен Шыңғыс хан ұрпақтарының тарихы баяндалады. Зерттеушілер оны Рашид ад-Диннің «Жами-ат-тауарих» еңбегінің аудармасы деп санаса да, Қадырғали бұл туындыны толық аудармаған, тек оның мазмұнын толықтырып жазған. Сондай-ақ, «Шыңғыс-нама» мен басқа да дереккөздерді пайдаланғанын өзі де көрсетеді.
Қолжазбада Алтын Орданың ыдырауы мен Қазақ хандығының құрылу кезеңіндегі маңызды деректер берілген. Қадырғали Жалайыри Ұрұсханның мұрагерін Тоқтақия емес, Құйыршық хан деп атағаны – тарих үшін құнды мәліметтердің бірі. Еңбекте қазақ хандарының саяси-әлеуметтік жағдайы, ру-тайпалардың тарихы және хан төңірегіндегі сұлтандар, бектер мен данышпандар жайында мәліметтер берілген.
Тіл және әдеби мұра
Қадырғали Жалайыри түркі, араб және парсы тілдерін жетік меңгерген. Ол қазақтың көптеген мақал-мәтелдерін пайдаланып, жер-су атауларын шебер суреттеген. Еңбекте Едіге жырынан да үзінділер кездеседі. Осы еңбектің құндылығын жазушы Мұхтар Мағауин «Алдаспан» романында негізгі кейіпкерлер Оразмұхаммед пен Қадырғали бейнесі арқылы аша түседі.
Тарихи мұраның маңызы
Қадырғали Жалайыри еңбегі – қазақ халқының рухани байлығының қайнар көзі. Бұл еңбекті зерттеген адам қазақ халқының тарихын, жерін, мәдениетін терең түсінеді. Қадырғали бабамыздың сүйегі Мәскеуден 280 шақырым жердегі Қасым қаласында жатыр. Бұл жерде оған арналып мұражай ашылған.
Қазақ тарихын, мәдениетін дәріптеу – біздің рухани міндетіміз. Қадырғали Жалайыри еңбегін насихаттау – қазақ руханиятына қосылған үлкен үлес.
Алдабергенова Майраның мақаласы негізінде өңделді.
