بەلگىلى ەتنوگراف – عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىز قازاقتىڭ داستۇرلى تىيىمدارىن ۇش تۇرلى ەتىپ بىر ىزگە كەلتىرگەن ەكەن. ياعني, ادامعا, قوعامعا جانە تابيعاتقا قاتىستى تىيىمدار…

بەسىكتى تەپپە.
بەتتەپ كەلە جاتقان كوپ مالدى بويلاي بولىپ وتپە.
بەتى – قولىڭدى جۋىنباي تۇرىپ, مالدى ورىسكە شىعارۋعا
 بولمايدى.
 بوساعاعا سۇيەنبە.
 بوساعانى كەرمە.
 بوس بەسىكتى تەربەتپە.
 بوتەن ۇيگە تۇندە سالەم بەرىپ كىرمە («كەش جارىق» دەۋ
 كەرەك).
 بۇگىنگى ىستى ەرتەڭگە قالدىرما.
 بىرەۋگە تەسىلىپ قاراما.
 بىر قولمەن نان ۇزبە.
 بىر قولىڭمەن سۋ قۇيما.
 «بىسسىمىللا» دەمەي اس تاتپا.

***
داستارحاندى اتتاما.
داستارحاندى پىشاقپەن قىرما.
دام ىشۋدى قوناقتان بۇرىن دوعارما.
دوس – جاران, قۇدا – جەكجاتتان يت الما, يت بەرمە.
دۇنيە قۋما.

***
ەكى كىسىنىڭ اراسىنان وتپە.
ەلسىز جەردە جالعىز ۇيىقتاما.
ەلشىگە تيىسپە.
ەركەكتىڭ بەس قارۋىنا ايەل ادام تيىسپەس بولار.
ەر – توقىمدى اۋدارىپ قويما.
ەر – توقىمدى تەرىس سالما.
ەر ادامدى ايەل تۇرتىپ وياتپاس بولار.
ەسكى داۋدى ەسكە الما.
ەسكى مونشاعا كىرمە.
ەسىكتى قاتتى سەرىپپە («قايتىپ كىرەر ەسىكتى قاتتى سەرىپپە»
دەگەن).
ەسىكتى تەپپە.

جايداق اتقا مىنبە.
جايداق ەرگە مىنبە.
جاقسىنىڭ جاسىن سۇراما.
جاقسىنى اجۋالاما.
جاقسى اتتىڭ جاعىن اشپا.
جاقسى ىستى قىزعانبا. جاقىنىڭا مىندەتسي بەرمە.
جالعىز تال شيمەن ۇرما (جالعىز قالاسىڭ).
جاڭا بايىعاننان قارىز الما.
جاڭا تۇسكەن كەلىنشەك العاشقى پەرزەنتىن كورگەنشە ىش كيىمىن
 قىسقارتۋعا بولمايدى.
جاڭا ۇيلەنگەنمەن قوڭسى قونبا.
جارالى باسقا جۇعىسپا.
جاستىققا وتىرما.
جاسى ۇلكەنگە ازىل ايتپا.
جاس بالانى ۇرما.
جاس بوسانعان ايەل ۇيگە كىرگەن يتكە «كەت!» دەمەيدى (تىسى تۇسىپ قالادى).
جاس كەلىن تۇسكەن ۇيىندەگى جاقىندارىنىڭ اتىن اتاماس
 بولار.
جاس مالدىڭ مۇيىزىن سيپاما (قيسىق بولىپ وسەدى).
جاس مالدىڭ تىسىن ساناما.
جاس تولدى سيپاي بەرمە (وسپەي قالادى).
جاتاردا كوپ تاماق ىشپە.
جاتقاندا اياعىڭدى قۇبىلاعا بەرمە.
جاتقان كىسىنىڭ ۇستىنەن اتتاما.
جاتقان مالدىڭ ۇستىنەن اتتاما (ومىرتقاسى سىنادى نەمەسە
 قاسقىر جەيدى).
جاتىپ تاماق ىشپە.
جاياۋ قامشىلانبا.
جەڭىل اقىلمەن دوس, جولداس بولما.
جەر تايانبا.
جەر تايانىپ وتىرىپ اس ىشپە.
جەتىم – جەسىرگە تيىسپە.
جوزىعا مىنبە.
جوزىنىڭ قاسىندا تىرناق الما.
جۇيرىك اتقا ايەل ادام مىنبەس بولار.
جۇرىپ كەلە جاتىپ تاماق ىشپە.
جىڭعىلمەن ات ايداما.
جىپتىڭ استىنان وتپە.
جىپتى موينىڭا سالما.

قابىردى باسپا.
قازان ەرنەۋىن بوساعاعا قاراي قيسايتىپ اسپا (نەسىبەڭ سىرتقا
توگىلەدى).
قايشىنى كوك شوپكە تاستاما.
قارالى ەلگە تيىسپە.
قارا, قىزىل, اق تۇستى شۇبەرەكتى ۇي ۇستىنە جايما (قارالى تۋدىڭ بەلگىسى). 
قارت ادامنىڭ الدىن كەسپە.
قارۋدى ادامعا كەزەمە.
قاتتى سويلەمە.
قاتىنعا قاتتى سەنبە.
قاتىن مەن بالاعا سىر ايتپا.
قيسىنسىز سوز ايتپا.
قوي قىرقاتىن قايشىنى يەسىنە قايتارعاندا قول جالعاپ
 بەرمە (قايشىنى جۇنگە وراپ, «مۇنى مەن ەمەس, جەر بەردى»
 دەپ, جەرگە قويادى).
قولىڭدى ارتىڭا ايقاستىرىپ جۇرمە.
قول جۋماي جوزى قاسىنا وتىرما.
قوناعىڭا اشۋلانبا.
قوناعىڭدى جۇمساما.
قوناقتىڭ الدىن وراما.
قوراعا دارەت سىندىرما.
قوتاندا ىسقىرما.
قۇبىلاعا قاراپ دارەت سىندىرما.
«قۇراندى» جەرگە تاستاما.
قۇران وقىعاندا جالاڭ باس وتىرما.
قۇران وقىعاندا تۇرەگەپ تۇرما.
قىزعا ەر بالانى تەبۋگە بولمايدى.
قىز بالانى بوساعاعا وتىرعىزبا.

***
كارى جىلىكتى ايەل بالاعا ۇسىنبا.
كەشكى استى باقپا.
كەشتە تىرناعىڭدى الما.
كيىمدى جەلبەگەي جامىلما.
كوگەندى اتتاما.
كوپتەن دارالانبا.
كوپ ىشىندە جالعىز تاماقتانبا.
كورپەنىڭ ىرگە جاعىن تۇيىقتاپ جاتپا.
كورپەنى تەرىس سالما (ياعني, كورپەنىڭ تۇيىق جاعىن بوساعاعا قاراتىپ سالۋعا بولمايدى).
كورشىڭە جاماندىق ويلاما.
كۇيەۋىڭنەن بۇرىن جاتپا.
كۇيەۋىڭنىڭ ىرگە جاعىنا جاتپا.
كۇنى تۇسكەنگە كىساپىر بولما.
كۇرەكتىڭ سابىن اتتاما.
كىردىڭ سۋىن باسپا.
كىردىڭ سۋىن ەسىك كوزىنە توكپە.
كىسىگە قاراپ بالا ەمىزبە.
كىسىگە قاراپ ەسىنەمە.
كىسىگە قاراپ ورىنسىز كۇلمە.
كىسىگە پىشاق سۇقتاما.
كىسىنى اينالما.
كىسى كەلگەندە تاماق سۇراما.
كىسى كەلگەندە ۇي سىپىرما.
كىسى كوزىنشە كەرىلمە.

مايلى تاماقتان سوڭ سالقىن سۋ ىشپە.
مالعا باسكيىم لاقتىرما.
مالعا زەكىمە.
مالعا قانت, تۇز ۇسىنىپ شاقىرما.
مالعا تەرىس قاراپ مىنبە.
مالعا تەرىس مىنبە.
مالدىڭ العاشقى ساۋىمىنان الىنعان مايدى اسقا قولدانبا بوساعانى, تابالدىرىقتى, كيىزدىڭ ەتەگىن مايلا).
مالدىڭ الدىنان بوس ىدىسپەن شىعۋعا بولمايدى.
مالدىڭ بىتىمىنە, سۇتتىلىگىنە سۇقتانبا.
مالدى بوتەن ادامعا ساۋدىرتپا.
مالدى قۋ شىبىقپەن نەمەسە قابىقتالعان اعاشپەن ايداما.
مالدى ساۋاردا بالتانى اعاشقا شانىشپايدى.
مالدى ساۋعان سوڭ قول جۋماي تۇرىپ, قول بەرىپ امانداسۋعا
 بولمايدى.
مالشىدان «نە باعىپ جۇرسىڭ?», «نە ساۋىپ جۇرسىڭ?» دەپ سۇراما.
مال قورشاۋىنا شىقپا.
مال ساۋاتىن ىدىستى توڭكەرىپ ۇستاما.
مال ساۋىپ جاتقاندا يەسىمەن سويلەسىپ, ساۋىننىڭ جانىنا ەلۋگە بولمايدى.
مال تولدەپ جاتقاندا قارىزعا ەشتەڭە بەرمە.
ماڭدايشاعا توبەڭدى تىرەمە.
مac قىلاتىن ىشىمدىك ىشپە.
مويىنعا بەلبەۋ سالما.
مولاعا قاراي جۇگىرمە.
مولاعا قاراپ دارەت ۇساتپا.
 ***

مولانى ساۋساعىڭمەن كورسەتپە.
مۇگەدەك ادامدى مازاقتاما.
مۇردەگە توپىراق سالعاندا كۇرەكتى ەكىنشى ادامعا قولمەن بەرمە.
مۇردەگە توپىراق سالعاندا كۇرەكتى تابانىڭمەن باسپا.

*** 

نامازدى بولمە.
ناندى بىر قولمەن ۇزبە.
ناندى جەرگە تاستاما.
ناندى لاقتىرما.
نانمەن ويناما.
ناننىڭ ۇنتاعىن تاستاما.

***
ويلانباي سويلەمە.
ويلانباي ىس باستاما.
ورىنسىز كىنا قويما.
وتتىقتى جاقپا.
وزگەنىڭ الدىنداعى اسقا سۇعىنبا.
وزىڭدە جوققا ماقتانبا.
وزىڭە ۇناماعاندى وزگەگە تەلىمە.
وز باسىڭا لايىق ەمەس سوز ايتپا.
ولگەن كىسىنى جامانداما.
ولىكتىڭ دەنە توپىراعىن ساندەمە.
ولىمگە باتا جاساپ قايتقاندا باسقا ۇيگە كىرمە.
ولىم بار دا قازا بار ەكەنىن ۇمىتپا.
وسەك تاسىما.
وتىرىك ايتپا.

***
پىشاقپەن ويناما.
پىشاقتىڭ جۇزىن جالاما.
پىشاقتىڭ جۇزىن جوعارى قاراتىپ تاستاما.
پىشاقتى نانعا قاداما.

سۇيەكتى وتقا سالما.
سۇتتىڭ بەتىن اشىق قالدىرما.
سۇتتى ۇرلەپ ىشپە.
سۇت ساۋاتىن شەلەكتى سۋ باسىنا اپارما.
سىيلاعان نەمەسە ساتقان مالدى ەسكە الىپ قايعىرما.
سىيلاعان نەمەسە ساتقان مالدى جۇگەن, نوقتاسىمەن جىبەرمە.
سىپىرعىشپەن ۇرما.
سىرىڭدى كورىنگەنگە شاشپا.

تابالدىرىقتىڭ سىرتىندا تۇرىپ سويلەسپە. تابالدىرىقتى باسپا.
تاكاپپار بولما.
تاماققا قوس قولمەن سۇعىنبا.
تاماق ىشىپ وتىرعان كىسىگە تەسىلە قاراما.
تاماق ىشىپ وتىرىپ تۇرىپ كەتپە.
تاڭعى استى تاستاما.
تاياققا سۇيەنبە.
توقىمدى توسەنبە.
تورگە قاراپ جۇرەڭنەن وتىرما.
توسەكتە جىلاما.
تۇزدى باسپا.
تۇمسا مالدىڭ العاشقى ساۋعان سۇتىن بوتەنگە بەرمە.
تۇمسا مالدى العاش ساۋعان سوڭ «سۇتتى ەكەن» دەپ ماقتاما.
تۇندە ايناعا قاراما.
تۇندە باقىرىپ جىلاما.
تۇندە جالعىز سۋعا تۇسپە.
تۇندە كىر جايما.
تۇندە ساندىق اشپا (شىعىن بولادى, ساندىق اشۋ كەرەك بولسا,
 «جىلان كىرىپ كەتتى» دەپ اشادى).
تۇندە سۋعا بارۋعا بولمايدى (اسىرەسە ايەل ادامعا).
تۇندە تۇسىڭدى ايتپا.
تۇندە شاش الما.
تۇرەگەپ تۇرىپ دارەت ۇساتپا.
تۇسىڭدى اۋزى بەيپىل ادامعا جورىتپا.
تىماق ۇستىنەن تىماق كيمە.

***
ۋىزدان سوڭ ىلە سۋىق سۋ ىشپە.
ۇرلىق جاساما.
ۇيگە قاراي جۇگىرمە.
ۇيگە سىرتىڭمەن كىرمە.
ۇيدە ولىك جاتقاندا وت جاقپا.
ۇيدە ىسقىرما.
ۇيدى اينالما.
ۇيىڭە كەلسە, ۇيدەي داۋىڭدى ايتپا («الدىڭا كەلسە, اتاڭنىڭ
 قۇنىن كەش» دەگەن).
ۇلكەنگە قارسى كەلمە.
ۇلكەنگە «سەن» دەمە.
ۇلكەننەن بۇرىن بيلىك ايتپا.
ۇلكەننەن بۇرىن تورگە شىقپا.
ۇلكەننىڭ سوزىن بولمە.
ۇلكەن كىسىگە سىرتىڭدى بەرمە.
ۇلكەن كىسىدەن بۇرىن دامگە قول سوزبا.
ۇلكەن كىسىنىڭ جولىن كەسىپ وتپە.

"اق جەلكەن" جۋرنالىنان